مقاله ای پیرامون غزل
•
) تعریف غزل و تغزل چیست و لوازم ذاتی غزل چیستند؟1
اگر دویست سال پیش این سوال را می پرسیدند اغلب جواب هایی یکسان می یافتند ، اما امروز می پرسیم زیرا یقین نداریم لوازم ذاتی غزل چیست .روزگار ما با شعر و غزل چه کرده است؟ آیا پشت این نقاب ها و ماسک ها همچنان روح تغزل است؟
غزل ثمرة اذهانی ست که به جهان از ورای سیر خطی زمان می نگریستند . آنها در میان دو نقطة ازل و ابد سرگردان بودند و گمشدة خویش را به یاری غزل صدا می زدند. این گمشده بی زمان و مکان بود و اندک اندک از دسترس فرا می رفت و در افق اثیری نیلگون می رقصید.لوازم ذاتی چنین غزلی بیان جستجوی همیشگی و اغلب بی فرجام گمشدة اثیری بود.
اگر همچون گدشتگان غزل را حاصل حکایت یا به زبان امروزیان کلان روایت بدانیم باید بگوییم لوازم ذاتی غزل همان هاست که گذشتگان آینه دار آنند، تمنای ذاتی انسان به فرارفتن از خویش و جهان پیرامون.
این حکایات یا کلان روایات لوازم ذاتی غزل را توسعی آنچنان می بخشند که ناچار نامبرداران این عرصه نمادها و نشانه هایی برای نشانه گذاری این توسع وضع کرده اند.در واقع آن بی نهایت اثیری آبگون را به نقش درآوردن و از آن شگفتی محتوم نشانه ای بدست دادن محتاج بکارگیری علامات و نشانه هاست و این اتفاق در غزل عرفانی به معنای مصطلح آن یافت می شود.در این گونه غزل شاعر طی محاکات به باز آفرینی اساطیر و صور نوعی می پردازد و از زمان بی زمان سخن می گوید و اگر هم از اشیا سخنی هست محتوای قدسی ان منظور است.قدسیت یافتن در ابتدا شامل کلام می شود. کلام در این گونه غزل به معنای خلقت اول و البته خلاق المعانی جایگاهی قدسی دارد. این کلمة قدسی آنگونه از شاعر فراتر می رود که آن را هدیة خدایان می نامد و این هدیه برای همة زمان ها و مکان هاست و اگر امروز می پنداریم اینگونه حقایق و مفاهیم ، انتزاعی بیش نیستند و در دنیای سرشار از تضاد و تناقض امروز راهی نمی نمایانند، علت العلل چنین برداشتی غیبت انسان از حقیقت است ،این خقیقت نیست که مستور است ، مستوری از آن انسان است .
با کمال تاسف باید گفت جز شماری از بزرگان توانایی اتصال به اصل و اساس حکایات ابدی -ازلی برای بسیاران دیگر حاصل نیامده است و شاید پندار بسیاری در تخفیف این گونه غزل ناکامی گروهی پرشمار از مدعیان است که هرچند در ظاهر متعهد به لوازم ذاتی غزل سنتی اند اما در باطن امر ناکام مانده اند آنها نیز مستور مانده اند.این واقعه خاصه پس از افول سبک هندی بیشتر نمایان شد.اینگونه احساس می شود که جهان اندک اندک در تاریکی فرو می رود.شاید به تماشای گل تاریک مشغولیم.
در گونه های موفق غزل سنتی ابتدا به نظر می رسد گفتگویی میان شاعر و آنچه روبروی اوست در می گیرد که کم کم به منولوگ می رسد اما منولوگ نیست بلکه خود لوگوس است به مفهوم کلام که خلاق است . این کلام خود را در وزن عروضی و قافیه و ردیف می نمایاند .ردیف و قافیه در حکم مراکز دوایری اند که در دوران خویش به نقطة غایی می رسند.دوایر متحد المرکز سماع کلماتند از زمین به آسمان همچون دیرک خیمه ای در قبایل اولیه که به گمان ساکنان آن راهی بوده برای صعود به آسمان. ردیف و قافیه کلمات دیگر را گرد خود فرا می خوانند و تشخصی ویژه می یابند.آنچه بعد ها به عنوان زنگ قافیه مطرح شد همین موقعیت ویژه است که نمادی ست از انچه شاعر قصد رسیدن به آن را دارد.
اما اگر تصور کنیم که ناخودآگاه ما دیگر تحت سیطرة آن کلان روایت ها و حکایات نیست باید متوقف شویم و با مرور آثار معاصران بسامد موضوعات مطروحه را بسنجیم.
تحولات شتابان سی چهل سالة اخیر در حوزة غزل آنچنان بن مایه های کلان روایی و محاکاتی را محتاج باز بینی ساخته واز محدودة پیشنهاداتی چند فراتر رفته که لازم است بار دیگر به باز شناخت و تعریف مجدد لوازم غزل بپردازیم.اما همین تعاریف مجدد به ما یاد آوری می کند که مطلق اندیشی را به کناری نهاده و عنصری را داتی غزل ندانیم و بنابر این سوال باید دوباره نویسی شود و متاسفانه پرسشی پایدار نخواهد بود.در این چرخش مجدد از مطلق به نسبی هیچ پرسشی از نسبیت پایدار نیست.کی ان زمان فرا می رسد که دیگر بار از مطلق پرسش کنیم؟
هنگامی که شماری از شاعران پیشنهادات ارائه شده در غزل موسوم به نئوکلاسیک را کافی ندانستند راه برون رفت از بن بست را کاهش تمرکز بر روی وزن و قافیه و شکستن دوایر متحد المرکز دانستند که به تقویت نیروی گریز از مرکز منجر شد که بالمال با فرم صوری غزل در تضاد است.اندک اندک غزل هایی سروده شد که ضمن دوری از ردیف و اکتفا به حروف روی قوافی به ابیات موقوف المعانی و گاه بی سر و ته ختم گردید. یعنی دیگر از آن دیرک خیمه خبری نبود.
این پیشنهادات از آنجا که فاقد پشتوانة تئوریک بود و آغاز و فرجامی نداشت و از طرفی گاه به گاه در دست نااهلان و مبتدیان می افتاد به سرعت تازگی و بدعت خود را از دست داد و در حد تکنیکی اجرایی سقوط کرد.تکنیکی که که میخواست در هم شکننده لوگوس باشد اما به مستوری شاعر از حقیقت و کلام خلاق منجر شد .
از سوی دیگر گفتگوی میان انسان و حقیقت به سبب مستوری انسان گفتگویی در ظلمت است و شاعران بدعت گذار برای فراموش کردن این ظلمت خود ساخته تقابل زن و مرد را پیشنهاد کردند.به مرور وفور غزل هایی که بیان کنندة گفتگوی زن و مرد است یکبار دیگر آن را به تکنیکی صرف فرو کاست.این گونه تکنیک ها به گسترش نیروهای گریز از مرکز دامن زدند و در نهایت پیشنهادان شاعران به موجودی غیر از انچه قبلا غزل تصور می شد انجامید. البته ناگفته نماند که در میان ایشان هستند کسانی که به سبب ریشه ساختن در زبان قوی و توانمند شعر کلاسیک توانسته اند با درونی ساختن بعضی تکنیک ها نمونه های معتبری در تضاد ها و تناقض ها ی زندگی امروزی بر جای بگذارند.
2) چرا غزل به قالب محوری شعر فارسی بدل شده است و آیا می تواند در آینده هم باشد؟
تصور من این است که غزل کامل ترین و به یک معنا متعادل ترین قالب شعر سنتی است.هم منظر اجمال است و هم تفصیل .هم اشاره است و هم شرح و در عین حال عصاره و چکیدة تلاش آگاهان در تاویل جهان و جان.اما اینکه آینده چه خواهد بود.پیشگو نیستم.اما قضیة شعر فارسی قطعه ای از پازل بسیار بزرگ گفتگوی شرق و غرب است آنهم در ذیل گفتگوی تمدن ها.چنانکه این گفتگو به طرح پرسش های بنیادین بیانجامد و به تقابل نه ، می توان امیدوار بود که شان هریک از قطعات فرهنگی نظیر شعر حفظ گردد. هرچند این شان تنها در حوزة نظری باشد.
3) آیا شما به وجود گونه های غزل از قبیل غزل اجتماعی و غیره معتقدید؟
اگر قالب را به معنای ژانر بگیریم می توان برای آن زیر ژانر تعریف کرد.اما شخصا موافق نیستم.با این حساب مثلا غزل عاشقانه خواهیم داشت که حشو است.در غزل پنجره ای که شاعر به تماشای جهان می گشاید به اجرای مولفه های شعری می انجامد و نوع اجرای مولفه های شعری ست که خواننده را به منظری خاص رهنمون می سازد.به نظر می رسد تعهد غزل بیان حقیقت است نه اجتماع و نه هیچ چیز دیگر.هنگامی که غزل آینه دار حقیقت شد می تواند در نوع خود کامل ، تاویل پذیر و بی تخفیف باشد و در سطوح متفاوتی هم طرح شود و هم دریافت.تا تصور مخاطب و دلخواه او چه باشد.
4) به نظر شما جریان های غزل دهة اخیر چه نسبتی با سنت غزل فارسی دارند و آیا می توان آنها را به عنوان نهضت شعری شناخت و به آنها امیدوار بود؟
شاید قبل از این سوال باید سوال دیگری مطرح می شد که جریان های غزل معاصر کدامند و چیستند.اما اجمالا تصور می شود که بسیاری از ذهن ها و زبان های خلاق درگیر با این مقوله خصوصا در طی دهة اخیر ، گوهر وجودی غزل را پاس نمی دارند .تاسف باید خورد که در این سال ها جریان به ظاهر کوچکی که به نظر اینجانب پاسدارندة حقیقی گوهر وجودی غزل است کمتر معرفی شده و مهجور مانده است ولی در مقابل بسیاری جریانات کاذب و دروغین با اسامی عجیب و غریب که در ذات خود مولد اضمحلالند و گاه مبین آشفتگی در بوق و کرنا می شوند و شاعری مبتدی که حقیقتا نیازمند مطالعه در آثار بزرگان است به خود اجازه می دهد همان بزرگان را هم به چیزی نگیرد. شک ندارم منظور پرسشگر هم همین جریانات پر سرو صدا باشند.من اما آن گروه کوچک را ادامه دهندة سنت غزل فارسی می دانم.گروهی انگشت شمار که همچنان می پندارند می توانند با حقیقت به گفتگو بنشینند. اینان همچنان مصرند که ساختار غزل فضایی بسنده و کافی برای بیان این گفتگوست و به دلیل مواجهة جدی و تخفیف ناپذیر با حقیقت می تواند همچنان به زندگی ادامه دهد.هرچند مخاطبانی بسیار بدلیل مستوری از حقیقت به ارتباطی زنده با آن نرسند. .من این گروه کوچک را ادامه دهندة سنت غزل فارسی می دانم.
برگرفته از مطالب محمود سنجری